Wiek XX i początek wieku XXI to okres ogromnego rozwoju nauki i podążającego za nim rozwoju technicznego, które ukazują racjonalny, uporządkowany i nieprzypadkowy wymiar rzeczywistości oraz uporządkowany charakter sposobów jej poznawania. Dzięki nauce przekształcamy świat tworząc narzędzia umożliwiające coraz lepsze poznawanie otaczającej nas rzeczywistości, a w konsekwencji pomagające nam na bardziej efektywne funkcjonowanie w świecie przyrody. Czynimy w ten sposób świat bardziej bezpieczny dla człowieka, stwarzamy mu warunki rozwoju i doskonalenia się, zarówno w perspektywie indywidualnej, jak i społecznej. Odkrywanie i przekształcanie świata dla celów praktycznych pozostaje jednak ściśle związane z naturą i występującymi w niej prawidłowościami. Oderwanie działania od poznania, a także zastąpienie obiektywnego poznania świata przez nacechowaną subiektywizmem jego interpretację prowadzi do odrzucenia kategorii racjonalności.

O racjonalności można mówić w odniesieniu do rzeczywistości, poznania i działania. O rzeczywistości powiemy, że jest racjonalna, ponieważ nie jest chaotyczna, występują w niej pewne prawidłowości, rzeczy i sytuacje mają racje (przyczyny) swojego występowania. Poznanie rozumiane jako sądy składające się na wiedzę jest racjonalne dlatego, że ma swoje uzasadnienie (rację) w faktach lub w innych sądach. Wymaga to zaakceptowania uporządkowanego, racjonalnego charakteru świata. Działanie natomiast uznamy za racjonalne, ze względu na odpowiednio dobrane środki, które pozwolą osiągnąć zamierzony cel (rację) tego działania. Wymaga to jednak uprzedniego, racjonalnego poznana tego celu. Zarówno racjonalne poznanie, jak i działanie winny spełniać pewne ogólne warunki, aby można było określić je mianem racjonalnych.